विवाह सँस्कार – महत्व र परिभाषा तथा प्रकार – ज्योतिष पण्डित राजेन्द्र खनाल, हाल-अमेरिका

विवाह सँस्कार – महत्व र परिभाषा तथा प्रकार – ज्योतिष पण्डित राजेन्द्र खनाल,  हाल-अमेरिका
अक्टोबर २१ २०२४
मानव जीवनको सबै भन्दा महत्वपूर्ण सँस्कार नै विवाह हो ।
विवाह, विहे, शादी, व्याह, उद्वाह, परिणाम, पाणिग्रहण, कन्यादान, कन्याग्रहण, परस्परेक्षणम्, विवाहबन्धन,  परिणय सूत्र, सम्बन्ध, बरणी, मगनी, लगनगाँठो वा स्वयंबर, टीकाटालो वेडिंग, म्यारिज आदि  शब्दले विवाह भन्ने शब्दलाई बुझाउँछ ।
मतलब विवाह भनेको के हो त ?
विवाह किन गरिन्छ?
कसरी विवाह गरिन्छ ?
विवाह कति प्रकारका हुन्छन् ? हिन्दु विवाहमा के के गरिन्छ ? नेपाली विवाह कस्तो हुन्छ ? के के कुराको आवश्यकता पर्दछ? के के चिज चाहिन्छ विवाहमा? आदि यावत् प्रश्नहरुको उत्तर पाउने गरी यो आलेख तयार हुँदैछ कृपया यदि तपाई विवाह गर्दै हुनुहुन्छ भने यो आलेख झर्को नमानीकन पूरै पढ्नु होला र यसलाई आफ्नो व्यवहारमा उतार्न सक्नु भएमा कहिले पनि विवाह गरेर पछुताउनु पर्ने छैन, न त सम्बन्धविच्छेद नै गर्नु पर्ला !
विवाह भनेको के हो ? 
वि उपसर्गमा वह प्रापणे धातु मिसिएर विवाह शव्द बन्दछ । यसको अर्थ हुन्छ विशेष प्रकारले बहन गर्नु । आकाशरुपी पुरुषले धर्तीरुपी स्त्रीका ईच्छा र आकांक्षाहरुलाई पूर्ति (बहन) गर्दै धर्म,अर्थ,काम र मोक्षको प्राप्तिमा प्रवृत्त गराउन सक्नु नै विवाह हो । शारीरिकसम्बन्धसँगै दुई शरीरको आत्मीय सम्बन्धलाई स्थापित गर्दै प्रेमरुपी डोरीले बाँधेर जीवनको संसारलाई चलाउन सक्नु नै विवाह हो । विवाह गरेसँगै व्यक्तिमा पारिवारिक र सामाजिक दायित्व थपिन्छ जसबाट ऊ सामाजिक व्यक्तित्व बन्न पुग्छ । सृष्टि सन्चालनको आधारसँगै गर्भाधानदेखि  जन्मादि शिक्षादीक्षासँगै आफ्ना छोराछोरीको विवाह नगर्दासम्म ऊ यसको बन्धनमा परिरहन्छ । त्यसकारण यसलाई विवाहबन्धन पनि भनियो । बाबु-आमाले हुर्काएर सँस्कार र संगत सिकाउँदै ज्वाईँ खोजेर नारायणस्वरुप मानी सुम्पने भएकोले यसलाई कन्यादान भनियो । तर हिजो आज
छोरी निर्जीव वस्तु हो र दान गर्ने ? भन्दै कथित महिला अधिकारवादीहरूको लहलहैमा लागेर विवाहयोग्य भएका युवतीहरूले पनि यसै भन्न थालेका छन् आजकल । कन्यादानको मर्म नबुझेर बाबुआमाहरू पनि लहलहैमा लाग्न बाध्य छन् । यजमानहरूलाई मार्गदर्शन गर्नुपर्ने गुरु पुरोहितहरू पनि यसको तत्त्व नै नबुझेर हो वा बुझाउन नसकेर ‘हो मा हो’ मिलाइरहेका हुन्छन् । सबै दानहरुमा महादान नै कन्यादान हो भनेर शास्त्रले वर्णन गरेको छ । यसकारण सनातन संस्कारअन्तर्गत विवाहलाई महत्त्वपूर्ण संस्कार मानिएको छ । सामान्य रूपमा विवाहलाई वर (केटा) र बधू (केटी) लाई एक बनाउने प्रक्रिया भन्ने बुझिन्छ । तर सनातन संस्कृतिमा विवाहको परिभाषा यतिले मात्र पुग्दैन । विवाह गर्नेको कुल परम्परालगायत परिवार र समाजमा पार्ने दीर्घकालीन असरका विषयमा समेत विचार गरिन्छ ।

धर्मविवाहद्वारा संयुक्त बनेका पतिपत्नीको कहिल्यै पनि विच्छेद हुँदैन भन्ने सनातन शास्त्रको मान्यता छ । बिहेमा दुलाहा पक्षलाई कतिखेर दुलही लिएर घर जाऊँ भन्ने हतार हुन्छ । यसैगरी दुलहीका बाबुआमा घरमा बोलाइएका पाहुनालाई सत्कार गर्ने ध्याउन्नमा हुन्छन् । बिहे गर्ने युवायुवतीलाई झन् कर्मकाण्डका गहन पक्षको वास्ता हुने कुरै भएन । त्यसैले बिहेमा गर्नुपर्ने कर्महरू देखावटी हुन पुगेका छन् ।

विवाहको महत्व 

विवाहमा आउने वेदका मन्त्रहरू कति मार्मिक छन् भन्ने कुरा कसैले विचार गरेका हुँदैनन् । भोजभतेरलाई महत्त्व दिई कर्मकाण्डको गहन पक्षलाई बेवास्ता गरिन्छ । ती मन्त्रहरूले विवाह र पतिपत्नीको सम्बन्धलाई उजागर गरेको पक्षमा कसैको पनि ध्यान जाँदैन ।

वैदिक शास्त्रले धर्मविवाह कहिल्यै विच्छेद हुन नसक्ने बताएको छ । अग्नि र ब्राह्मणलाई साक्षी राखी वेदका मन्त्रहरूको माध्यमबाट एकअर्काको प्राण, हाड, मासु छाला एकीकृत हुने प्रक्रिया कहिल्यै बिच्छेद हुन सक्दैन भन्ने मान्यता हो । आपस्तम्ब धर्मसूत्रका अनुसार पति र पत्नीको कहिल्यै विच्छेद हुन सक्दैन ।

धर्मविवाह (पाणिग्रहण) बाट उनीहरूको सबै काम, कर्मको फल, धनको स्वामित्त्वमा समान सहभागिता वा अधिकार हुन्छ । विवाहअन्तर्गतको चतुर्थी कर्म गर्दा ‘प्राणैस् ते प्राणान् सन्दधाम्यस्थिभिरस्थीनि मांसैर्मांसानि त्वचा त्वचम् ।’ भन्ने मन्त्र दुलाहालाई पढाइन्छ । यसको भावार्थ हो– हे दुलही, मेरा प्राणका साथ तिम्रो प्राण, हाडहरूसित हाड, मेरो मासुसित तिम्रो मासु मेरा छालासित तिम्रो छाला मिलाउँछु ।’ यस शरीरका प्रत्येक अंगसँग प्रत्येक अंगको एकीकरण भएर पनि कसरी विच्छेद हुन सक्छ र ?

विवाहअन्तर्गतको पाणिग्रहण (दाहिने हातको बुढी औँला सामात्ने प्रक्रिया) गर्दा पढिने ऋग्वेद संहिताको मन्त्र ‘गृभ्णामि ते सौभागत्वाय हस्तं मया पत्या जरदष्टिर्यथाऽसः । भगोऽर्यमा सविता पुरन्धिर्मह्यं त्वाऽदुर्गार्हपत्याय देवाः ।’ को भाव यस्तो छ– हे कुमारी ! सौभाग्यका लागि म तिम्रो हात समाउँछु । पतिका रूपमा मलाई स्वीकार गरेर जीवन रहुञ्जेल साथै देऊ । देवताहरू (भग, अर्यमा, सविता र पुषा) ले तिमीलाई गृहस्थधर्म पालन गर्न मलाई दिएका हुन् ।

 

यसैगरी लाजा होम्दै गर्दा प्रयोग हुने मन्त्र ‘इयं नार्युपब्रूते लाजानावपन्तिका । आयुष्मानस्तु मे पतिरेधन्तां ज्ञायतो मम स्वाहा ।’ ले यी नारी अग्निमा लाबा होम्दै पतिको नजिकै बसेर बल्छिन्– मेरा पति आयुष्मान् होउन्, मेरा इष्टमित्रहरू बढून् । यो हवि अग्निलाई समर्पण गर्दछु ।

लाबा होम्ने अर्को मन्त्रमार्फत बधु भन्छिन्– ‘हे पति तपाइँको समृद्धिका लागि यी लाबाहरूलाई अग्निमा होम्दैछु । अग्निदेवले यसलाई स्वीकार गरी मेरो र तपाइँबीच अनुराग बढिरहोस् ।’ विवाहका बेला पढिने मन्त्रहरूमा यसप्रकारका भाव र निर्देशनहरू प्रशस्तै आउँछन् । तिनलाई बुझेर आत्मसात गर्ने हो भने वैवाहिक जीवन सफल र सुमधुर बन्छ ।

अहमोऽस्मि सा त्वं सा त्वमस्यमोऽहम् । सामाऽहमस्मि ऋक् त्वं द्यौरहं पृथिवी त्वम् ।। तावेहि विवहावहै सह रेतो दधावहै । प्रजां प्रजनयावहै पुत्रान् विन्द्यावहै बहून् । ते सन्तु जरदष्टयः । संम्प्रियौ रोचिष्णू सुमनस्यमानौ । पश्येम शरदः शतं जीवेम शरदः शतं शृणुयामः शरदः शतम् ।।’ (पारस्करगृह्यसूत्र )

अर्थात् म प्राण तिमी वाणी हौ. म साम हु तिमी ऋक् हो म द्युलोक( आकाश) हुँ तिमी पृथिवी हौ । आऊ हामी विवाह गरौं । संयुक्त भएर गर्भाधारण गरौं । सन्तान प्राप्ति गरौं । ती दीर्घायु रहुन् । हामी पतिपत्नी आपसमा अनुरक्त भएर दीप्तियुक्त भएर सय वर्षसम्म बाँचौ  र बाँचुञ्जेल मिलेर रहौँ ।

सृष्टिको प्रारम्भमा प्रजापति (ब्रह्माजी) ले आफ्नो शरीर चिरेर आधा भाग पुरुष भएको आधा भागले पत्नी भएको वेदमा उल्लेख छ । जब पुरुषले स्त्री र स्त्रीले पुरुष प्राप्त गर्दछन् अनिमात्र एकअर्का परिपूर्ण हुन्छन् भन्ने भनाइ छ । त्यसैकारण बिनाकारण एकअर्काले अतिक्रमण गर्नुहुँदैन । पतिपत्नी एकअर्काप्रति समर्पित हुनुपर्छ भन्ने वैदिक शास्त्रहरूको सन्देश छ ।

पतिर्जायां प्रविशति गर्भोभूत्वा स मातरम् । तस्यां पुनर्नवो भूत्वा दशमे मासि जायते । तज्जाया जाया भवति यदस्यां जायते पुनः । अर्थात् गर्भको रूप लिएर पति माता रूप लिएकी पत्नीमा प्रवेश गर्दछ र दश महिनामा नयाँ स्वरूप लिएर जन्मन्छ । पति फेरि पत्नीबाट जन्मने हुनाले पत्नीलाई (संस्कृत भाषामा) जाया भनिएको हो ।

विवाहको प्रमुख काम मध्ये  वरले वधूको हृदय (छाती) स्पर्श गर्दै पढ्ने एउटा मन्त्र छ– ‘ममव्रते ते हृदयं दधामि मम चित्तमनु चित्तं तेऽअस्तु । मम वाचमेकमना जुषस्व प्रजापतिष्ट्वा नियुनक्तु मह्यम् ।।’ अर्थात् हे वधू, मेरा व्रतमा तिम्रो हृदयलाई स्थापित गराउँछु, मेरो चित्तको पछिपछि तिम्रो चित्त लागोस् । प्रजापतिले तिमीलाई धर्मपूर्वक जीवन निर्वाह गर्न एकै मनले मेरो वाचनमा  नियुक्त गरुन् । यसलाई विवाह धर्म प्रतिज्ञा पनि भनिन्छ । यसपछि सिन्धुरको विधि गरिन्छ ।

सनातन शास्त्रको मान्यताअनुसार पतिले पत्नी वा पत्नीले पति सहजै पाउँदैनन् । ‘देवदत्तां पतिर्भार्यां विन्दते नेच्छयाऽऽत्मनः । तां साध्वीं बिभृयान् नित्यं देवानां प्रियमाचरान्।’, मनुस्मृतिका अनुसार पतिले आफ्नो इच्छाले पत्नी पाउँदैन । देवताले दिएर मात्र पत्नी पाउने हो । त्यसैले पतिले देवतालाई प्रिय लाग्ने आचरण गर्दै पत्नीलाई (पत्नीले पतिलाई पनि) खुशी राख्नुपर्छ ।

पतिव्रता, साध्वी र धर्मशीला विवाहिता पत्नीलाई जसले हेला गर्छ, त्याग गर्छ वा हत्या गर्छ भने त्यो घोर नरकमा पर्छ भन्ने शास्त्रीय वचन छ । सनातन हिन्दू धर्ममा यसरी पतपत्नीको सम्बन्धलाई उजागर गर्ने र सुमधुर राख्ने प्रशस्त प्रसङ्ग आउँछन् ।

हाम्रो संस्कारको गहन पक्षलाई भुल्दै विकृत संस्कृति अँगाल्नु बुद्धिमानी होइन । बाबुआमाहरूले आफूले यस्ता कुरा बुझी आफ्ना छोराछोरीलाई समेत ज्ञान दिनुपर्छ । विवाहजस्तो पवित्र र गहन सम्बन्धलाई हल्काफुल्का रूपमा लिने र लुगा बदलेझैं लोग्नेस्वास्नी बदल्ने पश्चिमा चलनले उनीहरूलाई नै दुःख दिइरहेको छ । यस्तो विकृतिलाई संस्कृति मानेर अनुशरण गर्ने प्रवृत्तिलाई हाम्रो समाजमा पूर्ण रूपमा निरुत्साहित गर्नुपर्छ ।

अब लागौँ  सनातन वैदिक विवाहमा गरिने मुख्य कर्महरु के के हुन् ? भन्ने तर्फ अर्थात् यसलाई विवाहमा के के गरिन्छ लगन पत्रिका भनेको के हो ? अर्थात् विवाहको समय तालिका कस्तो हुन्छ ?  

१. जनै सुपारी अर्थात् निमन्त्रणा – 
१.१ . स्वयम्बर – स्वयम्बर विवाहको सबैभन्दा पहिलो कर्म हो । सनातन वैदिक सँस्कारमा नारीले आफ्नो लागि आफूलाई योग्य बर आफै खोज्न पाउने अधिकार छ, त्यसैकारण यो शब्द स्वयम्बर बनेको हो । स्वयम् = म आफै, बर = पति
आफैले रोज्नु । स्वयंबर गरिसकेपछि मात्र विवाहको प्रक्रिया सुरु हुन्छ । स्वयंम्बर गर्दा दुलहीले पहिला परिक्रमा गरी दुलाहालाई टीका माला लगाई दिन्छिन् र दुलाहाले आफूलाई पनि लगाईदिए पछि एक अर्कामा औंठी लगाइदिने परम्परा छ ।औंठी लगाउँदा काईली औंला अर्थात् अनामिका लगाईन्छ किनकि यसको सम्बन्ध हृदयसम्म जोडिएको हुन्छ । …
क्रमशः

 

 

 

 

 

Error: Contact form not found.

One Comment

  1. I. Am taxas. I. Am. Single. I have. No 10 000. I. Want. Married. I. Am. 50. I. Am. Us resent

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.